ድኻም ንኣሽቱን ስድራ ቤታዊ ትካላትን ዋኒናዊ መሃዝነትን ኣብ ኤርትራ

መንግስተኣብ ተስፋዮሓንስ, Ph.D, PDS,  Yohannes  Mengsteab Tesfayohannes, BA, Bsc (honors)

መተሓሳሰቢ
እዚ ጽሑፍናይ ጸሓፊ ነጻ ኣታሓሳስባን መርገጽን ዝምርኮስን ዘንጸባርቕ እዩ። ናይ ዝኾነ ፖለቲካዊ ውድብ ኣታሓሳስባ፣ መርገጽ፣ ፍልስፍና፣ ወይድማ ናይ ፕሮግራም መርገጺታት ዝውክል ኣይኮነን

ድኻም ንኣሽቱን፣ ስድራ ቤታዊ ትካላትን፣ ዋኒናዊ መሃዝነትን ኣብ ኤርትራ

ብዙሓት ግዱሳትን፣ ለባማትን፣ ፈላጣትን ኤሪትራውያን ሃገራውያን ኣብ ብዙሕ ማሕበረ ቁጠባዊን፣ ፖሊቲካዊን፣ ባህላዊን፣ ታሪኻዊን፣ ስነፍልጠታውን ተርእዮታትኣተኲሮም ብበሊሕ ኣእምሮ ይዋስኡ ኔሮምን ኣለውን። ብቐጻሊ ድማ ብዙሕ ሃናጺን፣ ኣገዳስን፣ ርሑቕ ዝጠመተ ምኽርን፣ ትንተናን፣ ለበዋን ይህቡናን፣ ይሕብሩናን የስተምህሩናን ኔሮም ሕጂውን ይቕጽልዎ ኣለው። እቲ ዝድለን ነዚ ብሉጽ ምኽሮምን፣ ፍልጠታዊ ኣስተዋጽኤኦምን ነቲ ሓጹራትን፣ ኣደናጋሪ ህውተታን ሰጊርካ ኣብ ግብሪ ምውዓልን ካብኡ ምኽሳብን ምጥቃምን እዩ። እቲ ቀንዲ ዓላማ ድማ ምእንቲ ስልጥንትን፣ ብልጽግትን፣ ምዕብልትን ሃገር ንምፍጣርን ንምውናንን እዩ። ካልእ ብልሓትን ሚስጢርን ድማ የልቦን።ብተወሳኺ፣ ንኹሉ መዳያዊ ጸጋታትን ተኽእሎታትን ሃገሩ ብላዕለዋይ ኢድ ብብቕዓት ዝወነነ መሃዝን ዕውትን ዘብየታዊ (በዓል ዓደቦ ወይድማ በዓል መረበት) ስልጡንን፣ ተዓጻጻፍን፣ኩሩዕን፣ ብሉጽን ህዝቢ ንሓዋሩ ነታ ሃገር ምእንቲ ክህልዋ እዩ።

ኣብዚ ኣነ ብሕጽር ዝበለ ክዝትየሉ ደልየ ዘለኹ ድማ ብዛዕባ እቲ ብናእሽቱን ስድራ ቤታዊ ትካላት ዝፍለጥ (Small and family businesses or ventures) እዩ። እዚ ሓደ ዓቢ ኣካል ናይቲ መዳርግቲ ኣልቦ ተራ ዘለዎ፣ ብብሕታዊ ጽላት ዝፍለጥ ቁጠባ ሃገር እዩ።እዚ ክፍለ ጽላት እዚ ናይ ብሓቂ ኣዝዩ ኣገዳሲ ክነሱ፣ ስጋብ ሕጂ ኣብ ኤርትራ ብዘሕዝን፣ እቲ ዝግባእ ኣቓልቦ በቶም ዝምልከቶም ቀለስትን ወሰንትን ኣማሓደርቲ ሃገር ኢና ዝብሉ፣ በብምሕዳራዊ መሳልል ተጸፍዮም ዘለው፣ ዝተሓረመ ምዃኑ እዩ።ኣብዚ ክፍለጥ ዘለዎ፣ እዚ ክፍለ ጽላት፣ ቀንዲ መንኮርኮር ዲናሚካዊ መስርሕ ምዕባለ ሃገራዊ ቁጠባ ምዃኑ ምርዳእ ይድለ። ተራ ናይተን ንኣሽቱን ስድራቤታውያንን ትካላትኣብ ኩለን ቁልጡፍ ምዕባለ ንምምዝጋብ ብዕቱብ ዝነጥፋን ዝጽዕታን ዘለዋ ሃገራት ዕዙዝ ምዃኑ ብብዙሕ ጭብጥታት ክፍለጥ ዝከኣል ኢዩ ። ኣዚ ዘመልክቶ ድማ እዘን ትካላት ኣብፈጣን ናህሪ ኩሉ መዳያዊ ሃገራዊ ምዕባለ፣ ብፍላይ ድማ ቁጠባዊ ምዕባለን ብራኸን ዘለወን እጃም መዳርግቲ የብሉን (Stel, et al, 2005; Acs, et al, 2008; Abor, & Quartey, 2010)።

ኣብ ብዙሓት መጽናዕትታን ምርምራዊ ስራሓትን ብንጹር ከም እተግልጸ፣ ካብ ብሕታዊ ቁጠባ ሃገር ብገፊሑ፣ እጃም ናይዘን ንእሽቱን ስድራ ቤታዊን ትካላት ካብ ተስዓ ሚእታዊ ንላዕሊ እዩ (Tesfayohannes, 1998; Edmiston, 2007; Gamidullaeva, et al, 2020)። እዚ ድማ ኣብ ዝማዕበላን ከምኡውን ኣብ ምምዕባል ዘለዋን ሃገራት ብሰፊሑ ክውንነትዊ ተርእዮ እዩ። ብኡ ምኽንያት እዩ ድማ ዳርጋ ኩለን ሃገራት ኣብቲ ቀንዲ ናይ ሃገራዊ ምዕባለ ኣጀንደአን ብፍሩይ ሰሪዔንኦ ዘለዋ። እዘን ንኣሽቱን ስድራ ቤታዊን ትካላት፣ ኣብ ሃገራዊ ቁጠባ ዝፈጥረኦ ናይ ስራሕ ዕድላትን፣ ማእቶታዊ ኣድማዕነትን፣ ድንፋዔ ሰብኣዊ ጸጋን፣ ተኽእሎን ኣዝዩ ወሳኒ እዩ። ዓርሞሸሽ ኣብርክቶአን ኣብ መስርሕ (ከይዲ) ሃገራዊ ህንጸት (State building process) ከኣ ዕዙዝ እዩ። ከም በዓል ደቡብ ኮረያ፣ ጀርመን፣ ታይዋን፣ ሲንጋፖር፣ መክሲኮ፣ ኣብ ፋርሳዊ ወሽመጥ ዘለዋ ንኣሽቱ ሃገራት፣ ማለዥያ፣ ወዘተ፣ ሳላ ነዘን ትካላት ዘማዕበላን መሪሕ ተራ ንኽጻወታ ስለ ዝገበራ እየን፣ ዓርሞሸሽን ዲናሚካዊን ሃገራዊ ቁጠባ ክሃንጻን፣ ሕኑን ምዕባለን ከመዝግባ ዝኸኣላ። ካለኦት ሃገራት ከም በዓል ቬትናም፣ ታይላንድ፣ ኢንዶነሽያ፣ ካምቦድያ፣ ባንግላደሽ፣ ብተወሳኺ ኣብ ምብራቕ ኣውሮጳን ከምኡውን ናይ ቀደም ሕብረት ሶቭየት ኣካል ዝነበራ ሕጂ ነጻ ሃገራትን እውን ኣይሓመቓን (World Bank, UNDP, Reports, 2020)።

ኣስተዋጽኦ ናይዘን ትካላት ብሓፈሻ፣ ኣብ ድንፋዔ መሃዝነትን ማእቶታዊ ንጥፈትን ሓፋሽ ህዝቢ (grassroots) ድማ ፍሩይን ሓያልን እዩ። ብተወሳኺ፣ ኣበርክቶን ተራን ናይዘን ትካላት ኣብምስፍሕፋሕን ምስራጽን ተግባራዊ ሞያዊ ክእለትን፣ መሃዝነታዊ ምልከትን፣ ዋኒናዊ መሃዝነትን (Entrepreneurial innovation at the grassroots level)፣ ክገብር እየ በሃላይነትን (Adventurous sprit and passion)፣ ብፍላይ ኣብቲ ናይ ጽባሕ ቀላሲ መንእሰይ ወለዶ መዳርግቲ ዘይብሉ ተራ እዩ ዘለዎ።ከምቲ ኣብ ላዕሊ ብኣብነት ዝጠቐስኩዎ ድማ ብጭብጢ፣ ኣብተን ኣብ ዓለምና (እንኮላይ ኣብ ኣፍሪቃ) ዘለዋ ኣብነታውያን ዕውታት ሃገራት ጐሊሑ ይረአ ኣሎ። ካለኦት ብዙሓት ሃገራት እውን ካብተን ዝተዓወታ ኣብነታውያን ሃገራት ትምህርትን ተሞክሮን ብምቕሳም፣ ብዝተዋሃሃደን ዝተዋደደን መርሓ መንገዲ (Roadmap) ነዘን ትካላት እዚኤን ንምድንፋዕ ብቐጻሊ ይነጥፋ ኣለዋ (Abisuga-Oyekunle 2020)።

ብተወሳኺ እተን ኣብላዕሊ ዝጠቐስኩወን ኣናብር ሃገራት፣ ካብ ኣፍሪቃ እውን ከም ባዓል ጋና፣ ናይጀርያ፣ ኣልጀርያ፣ ሞዛምቢክ፣ ቦትስዋና፣ ሞርሴሽ፣ ካሜሩን፣ ሩዋንዳ፣ ኡጋንዳ፣ ሰነጋል፣ ኮት ዱቯር፣ ከንያ፣ ግብጺ፣ ሞሮኮ፣ ቱኒዝያ፣ ደቡብ ኣፍሪቃ፣ ናሚብያ፣ወዘተ ይጥቀሳ። ስለዚ ነዘን ትካላት ቀዳምነት ሂብካ ምትብባዕን፣ ሓጋዚ ትሕተ ቅርጽን ልዕለ ቅርጽን ኣዋዲድካን፣ ኣጣዓዒምካን፣ በቲ ዓቕሚ ዘፍቅዶ ብሕኑን ንምምዕባለን ምሕጋዝ ኣዝዩ ኣድላዪ ኢዩ። ብዘይ ዝኾነ ቀሚሽ ኣደይ ሕንኩሉኒ፣ ውዓል ሕደር ዘየድልዮን ቀዳምነት ክዋሃቦ ዘለዎ ግድነታዊ ሃገራዊ ዕማም እዩ።

ኣብ ምዕባለ ሃገራዊ ቁጠባ ብዝምልከት፣ ጽፉፍነትን፣ ኣድማዕነትን፣ ናይ ካብ ላዕሊ ናብ ታሕቲ ዝወርድ ቅርጻዊን መሳልላውን መንግስታዊ ምሕደራ ዝምዘን ድማ ኣብ መትኒን መሰረትን ሓፋሽ ዝኾና ትካላት ኣብ ዝግበር ንጥፈታት እዩ። ብሓጺሩ፣ ኣድለይቲ ዓቕምታትን ጸጋታትን ሃገር በቲ ዝድለ መቓንን ዝከኣል ወፍርን ተበግሶን ክህነጽን ክስውድን እንተድኣ ዝድለ ኮይኑ፣ ኩሉ መዳያዊ ናይ ኣብ ውሽጢ ሃገርን ወጻእን ዝነብር ሓፋሽ ህዝቢ ተሳታፍነት፣ ኣስተዋጽኦን ብኹሉ መድያትን መእዝናትን ክታባባዕን ናይ ግድን ክኸውን ኣለዎ። ነቲ ውላድ ሃገር እውን፣ ፖለቲካዊ መትከሉ ብዘየገድስ፣ ዲሞክራሲያዊ ማዕጾን ክኽፈተሉ ኣለዎ። ብሓጺሩ ሓፋሽ ህዝቢ ማእከል ዝገበረ፣ ነጻ ዝኾነ ኣታሓሳስባን፣ ቀላሲ ዲሞክራሲያዊ ሃዋህውን ብውሕስን ብሓልዮትን ክህሉ ኣለዎ። እዚ ምስ ዝግበር እዩ እቲ ኩልና እንትምነዮ፣ ኩሉ መዳያዊ ምዕባለ ሃገር ብሕኑን ፍጥነት ክምርሽ ዝኽእል። ኣብ ዕውታት ሃገራት ከም ዝተመስከረሉ ድማ ዝፈተወ ይፍቶ፣ ዝጸልኤውን ይጽላእ እምበር፣ እዚ እዩ እቲ እንኮ ምርጫ በቲ ንህዝቢ ኤርትራ ዝሓልን ዝሕልንን ውልቀ ሰብ ይኹን እኩብ ክርዓም ዝግበኦ።

• ኩነታት ኣብ ኤርትራ ዘለዋ ንእሽቱን ስድራቤታዊን ትካላት
• ዕቑር ተዋዳዳሪ ብሉጽነት ኤርትራ (The Competitive Advantage of Eritrea)

2.1. ድሕረ ባይታ

ንዋኒነ ንግድን ትካላዊ መሃዝነትን ኤርትራውያን በቲ ውድዓዊ ዓቕሚ ኣብ ዝምልከት ጉዳይ ብዙሕ ጊዜ ዝደጋገም ብሂል ኣሎ። ኤርትራውያን ብፍላይ ኣብ ጐረባብቲ ሃገራት ከም ባዓል ኢትዮጵያ፣ ሱዳን፣ ደቡብ ሱዳን፣ ኬንያ፣ ኣንጎላ፣ ኡጋንዳን፣ ወዘተ ብዙሕ ይነጥፉን ኣብ ብዙሕ ትካላዊ ዋኒናት ይዋስኡ ኔሮምን ኣለውን ተባሂሉ ካብ ዝሓለፈ 85 ዓመታት ጀሚሩ ብኹርዓት ይንገርን ይጋዋሕን እዩ (Killion, 1996; Biziouras, 2013; Weldeghiorgis, 2004; African Research Bulletin, 1996; Mesghenna, 2003)  ። ኣብዚ ሕጂ እዋን ብመንጽር ንህዝብና ዝህቦ ጠቕሚ ክምዘን ከሎ ግን ብዙሕ ዘተሓሳስብ ኢዩ (Department of State, 2014; World Bank Report, 2020; Miner, 2022)። ካብ ምሉእ ብምሉእ ኣብ ወጻኢ ኰንካ ምውንጫፍ፣ ኣብ ሃገርካ እቲ ቀንዲ ትካልካ ደኲንካ ክትነጥፍ ተመራጺ እዩ ነይሩ። ከከም ኣድላይነቱ ብዝኽፈት ዕድላት ድማ ኣብ ካለኦት ሃገራትውን ብዝተኻእለ መጠን ማልካን (ካፒታልካ) ትካላዊ ክእለትካን ኣብቲ ከርባሓኒ ይኽእል እዩ እትብሎ ካብ ሃገርካ ወጻኢ እውን ክትነጥፍ ትኽእል ይከእል እዩ። ግን እቲ ሱርካ ኣብ ዓድካ ክኸውን ኣለዎ። እዚ እዩ እቲ ዝድለ።

ግን ብሰንኪ ሕማቕ ደፋእቲ ረቛሒታት ማለት እዚ የማሓድር ኣለኹ ዝብል ዘሎ እህግደፋዊ ስርዓት፣ ንቑጠባ ሃገር በቲ ናይ ትካላዊ መሓውራቱ ፈጺሙ ንኽግብትን ክቆጻጸርን ክብል፣ ብዝተኸተሎ ኣዕናዊ ቁጠባዊ ምሕደራ ምኽንያት፣ ተሓግሒካ ካብ ዓድኻ ወጺኢካስ፣ ኣብቲ ዝተሰደድካዮ ሃገር ኮንካ ከተስፋሕፍሕን፣ ክትንቃሳቐስን፣ ከተመስርሕን ከምኡውን ኣብ ዋኒነ መሃዝነት (Entrepreneurial Innovation) ክትነጥፍን ከለኻ፣ ነተን ትነብረለን ዘለኻ ሃገራት ኣዝዩ ጠቓሚ እኳ እንተኾነ፣ ንሃገርካ ግን ከምቲ ዝድለ ኣየርብሕን (Miner, 2022)። ነቲ ዓድኻን መበቆልካን ዝኾነ ሃገር ብዙሕ መዳያዊ ሃስያ ድማ ኣለዎ። ዛጊት ኣዕናዊ ውጽኢቱን፣ ኣሉታዊ ጽልዋታቱን ድማ ብግሉጽ ኣብዚ ሕጂ እዋን ኣብ ማሕበረ-ቁጠባ ኤርትራ ንርእዮ ኣሎና (Müller, 2022; Hirt, 2021)።

ንዝኾነ ትካላዊ ምንቅስቓስ ወይ ንጥፈታት ናቱ ንድሕሪትን ንቕድሚትን ተመጢጡ ዝተሓሓዝን ዝዋሃሃድን ኩሉመዳያዊ ቁጠባዊ ርክባትን ተኣሳሰርነትን ኣሎዎ (backward and forward economic link and interactions)። ንኣብነት ሓደ ናይ መገጣጠምን ሰንዓን ትካል ምስ ዝምስረት ወይ ዝጣየስ፣ ነቲ መስርሕ ዘድሊ ቀረባት ዘመስርሓ፣ ዘዳልዋ ከምኡውን ዘቕርባ ተማላላእቲ ትካላት ከድልያ እየን። ምህርታዊ ውጽኢታት ናይቲ መገጣጠሚ ትካል ዝደልያ (ገዛእቲ) ትካላትውን ክህልዋ እዬን። ነቶም ኣብተን ትካላት ዝዓዩ ሰራሕተኛታት እውን ንመነባብሮ ዘድልዮም ኩሉ ዘቕርባ ኣመስራሕትን፣ ወሃብቲ ኣገልግሎትን ትካላት ክህልዋ እየን። ንቕድሚትን ንድሕሪትን እንዳተታሓሐዘ ድማ ንኩሉ መዳያዊ ቁጠባ ሃገር ብቀጻልነት ብዘህጥር ኣገባብ ይቕጽል (Strategic Value Chain and Eco-system of the economic productivity process)። እዚ ናይ ቁጠባዊ መስርሕ ስርርዕ ምስ ዘይህሉ፣ እቲ ዝድለ ቀጻሊን ሕኑንን ቁጠባዊ ምዕባለ ኣይህሉን። እቶም ናይ ቁጠባዊ ኣድማዕነት መሃዝትን ቀለስትን እውን ከምቲ ዝድለ ኣይስስኑን። ናይ ትካላዊ መሃዝነት ብቕዓትን፣ ተመኩሮን፣ ከምኡውን ዕቑር ጸጋን ክእለትን ዝውንኑ ኣብ ሃገር ምስ ዘይህልው፣ ንኹሉ መዳያዊ ምዕባለ ማሕበረ-ቁጠባ ሃገር ኣዝዩ ጐዳኢ እዩ። እቲ ማህሰይቲ ድማ ናብቶም ተስፋ ከነንብረሎም ዝግባኣና ተካእቲ ወለዶ ይበጽሕ እሞ ውሽጣዊ ዓቕምን ብቕዓትን ጸጋን ተኽእሎን በቲ ዝድለ ከምዘይጥረ ይገብር።እዚ ድማ ንህዝቢ ኤርትራ መሪር ሓሞት ብሰፍነግ ምስታይ ማለት እዩ። ነቲ ክኣሊ ኩሉ ዝኾነ ሓፋሽ ዓቕምን፣ ጸጋን፣ ተኽእሎን ብቕዓትን ንኸየጥሪ ምግባር ማለት እንታይ ማለት ምዃኑን፣ እንታይ ኣዝዩ ጎዳኢ ስምብራት ከምዝገድፍን፣ ካብ ኩሉና ዝስወር ኣይኮነን። የሕዝን ድማ።

ርኣይዎን ተዓዘብዎን እሞ፣ ናይቲ ሓፋሽ ህዝቢ (grassroots) መሃዝነትን፣ ንጥፈትን፣ ኣብተን ብስደት ንነብረለን ዘለና ርቡሓት ሃገራት፣ ዓርሞሸሽ ዕብየትን ምዕባለ ከምዝፈጠረ። ብኸመይ ማእከል ስሕበት ንክኾና ከምዝሓገዘን። ካብተን ሃገራት ኣፍሪቃ እውን ብዙሓት ብምሉእ ዓቕመን ይጽዕራ ከምዘለዋ ንዕዘብ ኣለና (Peprah,& Adekoya, 2020)። ካብቲ ዝተሓተ ዋኒናዊ መሃዝነት ንጥፈታት ከም ኣደይ ኩሉ ብሓሙሸት ሳንቲም ኣለክን ሸቐጥ ኣብ ህዝባዊ ፍኑው ዕዳጋ፣ከምኡውን ስጉርፈኦ ተሰኪሞም ገዛ ገዛ ብምኻድ ኮሚደረን ካልቕ ሸቐጥን ካብ ምሻጥ ስጋብ ዘመናውያን ንእሽቱ ትካላት ኣብ ምምስራትን ዝበጽሑ ብቋልያ ዋኒነ መሃዝቲ ኤርትራውያን (Eritrean loacal and survivalist Entrepreneurs)፣ ኣብ ዓዶም ዕድል ተነጊፉዎም፣ካብ ዓዶም ርሒቖም እንታይ እዮም ዝገብሩ ዘለው ኣብተን ዕድል ክረኽቡለን ዝኸኣሉ ሃገራት ተሰዲዶም? (Heilbrunn, & Rosenfeld, 2019)። ዕድለኛታ ከም በዓል ደቡብ ሱዳን፣ ኣንጎላ፣ ኡጋንዳ፣ ደቡብ ኣፍሪቃ፣ ዱባይ ብፍሩይ ክጥቀሳ ይኽእላ። እወ፣ ህርኩታት ኤርትራውያ ኣብኤን ተቐሚጦም ይነጥፉ ስለ ዘለው። ካብዚ ዝኸፍእ በሰላ ዝገድፍ ውርሻዊ ተርእዩ ኣሎ ድዩ? ብኸምዚ እንተቐጺሉኸ እንታይ እዩ ክኸውን እቲ ናትና ነገር ኣብ ዝመጽእ ዓሰርተ ዓመትን ድሕሪኡን? ሕሰብሉ ድኣ ደቂ ሃገር። ሃገር ማለት ህዝቢን ኩሉ ምስኡ ዝኸይድ ባህሉን፣ ዘይተበረዘን ዘይተኸለሰን ታሪኹን፣ ክብሩን፣ ያትኡን ምዕባሌኡን፣ ማሕበራዊ መነባብሮኡን እዩ። ሃገር ጎቦን ስንጭሮን፣ እምንን ሓመድን ባሕርን ጥራይ ኣይኮነን።

2.2. ውርሻዊ ባህሊን ማሕበራዊ ናብራን ኣብ ኤርትራ

ከም እንፈልጦ ጂኦግራፊያዊ ኣቀማምጣን ክሊማዊ ኣቀራርጻን ምድሪ ኤርትራ ኣዝዩ ተባሃጊ እዩ። ካብ መበል 18 ክፍለ ዘበንን ቅድሚኡን ጀሚሮም ገዛእቲ ሓይልታት ብተዳጋጋሚ ኣርዑት መግዛእቶም ንኽጸውርን፣ ግዳይ ምዝመዛኦም ንኽኸውንን ንህዝብና ኣገዲደሞን፣ ኣዋርዶሞን፣ ድሂኸሞን እዮም (Lusini, 2006; Bereketeab, 2000))።ርግጽ ኢዩ ባዕዳዊ መግዛእቲ ብኣጠቓላሊ ክምዘን ከሎ፣ ኣብቲ ግዝኣቱ ነበር ዝገድፎ ብዙሕ መዳያዊ ክፉእን ሕማቕን ውርሻዊ ተርእዮ ኣብ ቦትኡ እንዳሃለወ፣ ግን ሓደ ሓደ ንጽቡቕ ተወራራሲ ዝኾነ ሓድግታትውን ይገድፍ ኢዩ (Killion, 1996)። ንኣብነት ኣብ ኤርትራ ካብ መግዛእቲ ጥልያን ብሰፊሑ ካብ ዝተወርሱን ዝተኣታትተውን ጽቡቕ ሓድግታት ሓደ-መንቋሕቋሕታ ናይ ንኣሽቱን ስድራ ቤታውን ዋኒናዊ መሃዝነት (Small and familty Businesses and Grassroots Entrepreneurial Innovation and acumen) ኢዩ። እኹል ኣብነታት ናይዚ ሕላገታት ብቐሊሉ ኣብ ኤርትራ ይረኤ ኔሩ እዩ ።

ህዝቢ ጥልያን ካብ ነዊሕ ጊዜ ኣትሒዙ ብቐንዲ ዝፍለጠሉ ማዕበያን ባህላዊ ኣምርን ኣለዎ። ንሱ ድማ ምውናን ክእለትን ብቕዓትን ኣብ ንኣሽቱን ስድራቤታዊ ዋኒናዊ መሃዝነት ኢዩ (Ruggieri, et al, 2014; Jerven, & Weisdorf, 2021)። ኢጣልያዊያን ወለዲ ንደቆም ካብቲ ኣብ ቤት ትምህርቲ ከይዶም ዝመሃርዎ ዝያዳ፣ ኣብ መንበሪ ገዘኦም ዝምህርዎም ተግባራዊ ስነ ጥበባትን መሃዝነታዊ ክእለታትን ይበዝሑ። ንኣብነት እቶም ወለዲ ኣብ ስርሓት ንግዲ ዝነጥፉ ወይ ዝተዋፈሩ እንተኾይኖም፣ ነቶም ደቆም ገና ብንእስነቶም ከለዉ በቲ ዝግባእ ስልጠናዊ መንገዲን፣ ተግባራዊ ተመኩሮን ከምዝዋስኡ ይገብሩ እዮም። ብተግባር ድማ እቲ ንነዊሕ ጊዜ ዝሰልጠንሉን ዝዓበይሉን ተግባራዊ ሞያ ናብ ደቆም በቀጻሊ ከም ዝሰርጽን ከምዝውረስን ይገብሩ። ኣብ ኤርትራውን ብትሑት ዓቕሚ ድኣ ይኹን እምበር እዚ ሞያዊ ባህሊ’ዚውን በብደርጅኡ ይዓኩኽን ይትግበርን ከምዝነበረ ይፍለጥ ።

ዋኒናዊ መሃዝነትን ኢደ ጥበባዊክእለትን፣ ካብቲ ዝዓበየ ስጋብ’ቲ ዝነኣሰ፣ ኣብ ቤት ትምህርቲ ኬድካ ኣብ ክፍሊ ኮፍ ኢልካ፣ ተማሂርካ፣ ዲፕሎማን ዲግሪን ዓቲርካ ጥራይ ዝውነን ዝመስሎምን፣ ብጌጋ ዝርድኡን ብዙሓት ሰባት ኣሎው። ዋኒናውን ሞያውን ክእለት ዝጥረን ዝሰርጽን ካብ ብዙሕ ረቛሒታት ኢዩ። ካብ ልምድን ተሞክሮን፤ ከባብያዊ ጽልዋን፣ ሓድግታትን፣ ሓፈሻዊ ስነ-ፍልጠት፣ ከምኡውን እቲ ፍሉጥ ስሩዕ ኣካዳሚያውን፣ ሞያዊ ስልጠና፣ ወዘተ። እንተስ ብማዕበያ፤ እንተስ ብውርሻ ንሕና ኤርትራዊያን’ውን ብኢደ-ጥበባዊ ዋኒነ ስራሓት ብልጫታት ኔሩና ኢዩ ብመንጽር ከባቢና ክረኤ እንከሎ። ናይዚ ሓቅነት ዝምስክሩ ብዙሓት ታሪኻዊ ጭብጥታትን ውጺኢታትን ኣለው እንተላይ ኣብ ሓርነታዊ ቃልስና።

እንተኾነ ኣብ ዝሓለፉ 30 ዓመታት ንምዕባለ ንኣሽቱን ስድራ ቤታዊ ትካላት ብመንግስታዊ ምሕደራ ዝተወስደ ብቑዕን ኣድላይን ስጉምቲታት ከምቲ ዝድለ ዘዕግብ ኣይኮነን (Haile, 2013; Negash, 1998; Malamulo, 2019; Belloni, & Jeffrey, 2019)። እዚ ድማ ኣብ ቀጻሊ ምድኻም እዘን ንኣሽቱን ስድራቤታዊ ትካላት ኣሉታዊ ኣስተዋጻኦ ብቐጻሊ ይገብር ኣሎ። እዚ ዘይቅቡል ዝሕታለ ድማ ነቲ ዝመጽእ ሃገር ተረካቢ ወለዶ ብብዙሕ መዳያት ጐዳኢ እዩ። እቲ ከም ወራሲ ኮይኑ ነቲ ስድርኡ ዝገደፍሉ ትካል ከማዕብል ዝግብኦ መንእሰይ ወለዶ ክወርስን ዋኒናዊ ሓድጊ ወለዱ ብዚያዳ ከማዕብልን፣ ዕድል ኣይረክብን ዘሎ። ከምቲ ኣብ ላዕሊ ዝጠቐስኩዎ ድማ፣ ጉድእቱ ንሃገርን ህዝብን ፍሉጥ እዩ። ኣብ ውሽጢ ኤርትራ ብዘለው ሃጓፋትን፣ ዘየተባብዑ ደፋእቲ ረቛሒታትን (Internally instigated push factors) (Fitsum, et al, 2016; Müller, 2022)። ብተወሳኺ እውን፣ ካብ ሃገር ወጻኢ (ብፍላይ ኣብ ዝማዕበላ ሃገራት) ብሕልማዊ ምቁር ሕብስቲ ዘወናዉኑ ሰሓብቲ ረቛሒታት (Externally instigated pull factors) ምኽንያት ብዙሓት መንእሰያት ብብዝሒ ነታ ዝፈትዉዋ ዓዶም ራሕሪሖም ስለ ዝተሰደዱን ዝተበታተኑን፣ እተን ንኣሽቱን ስድራ ቤታውያን ትካላት ንግዲ ርኡይ ጉድኣት እዩ በጺሕወን። ካብቶም ትጉሃት ወለዲ ናብቲ ዝመጽእ ወለዶ ብምምሕልላፍ እንዳ ዓበያን እንዳ ሃጠራን ሰሰናን ኣብ ክንዲ ዝኸዳን ተዳኺመን። ንሃገራዊ ማሕበረ-ቁጠባዊ ዕቤት በቲ ዝድለ እውን ኣየበርክታን። ብኣንጻሩ ብዙሓት ካብአን በሪሰንን፣ ነድዬንን፣ ተዓጽየንን ከምዘይነበራ ኮይነን ኣለዋ (Hirt & Mohammad, 2013፡ Müller, 2022; Ghebremeskel & Assefaw, 2018)። ነዚ ዕንወት ባዕሎም ካብቶም ኣማሓደርቲ እንተስ ብፍላጥ፣ እንተስ ብዘይፍላጥ የፍእሙልና ኣለው። እወ እዚ ጸገም ብሓቂ ብውድዓውነት ክምዘን ከሎ፣ ከቢድ ሃስያ እዩ። ዛጊት ኣብ ባይታ ኣምጺኡዎ ዘሎ ጉድእት እውን ከቢድ እዩ።

እቲ ናይ ጽባሕ ተረካቢ ሃገር ዝኾነ መንእሰይ ወለዶ ብዝለዓለ ብቕዓት ተኸሺኑን ተዳልዩን ከምኡውን ካብቲ ቀጻሊ ዝኾነ ናይ ሕኑን ማዕበላዊ ግስጋሰ ሰኒቑን፤ ካብቲ ዓውሎማዊ መኽዘን ፍልጠት ከምቲ ዝድለ ተቛዲሱን፤ ካብኡ ተጠቒሙን እንተዘይዓብዩ፣ ብቕዓቱ ይውሕድ። ዝገብሮ ኣስትዋጽኦ እውን ምህሙን ይኸውን። ነተን ወለዱ ዝሃነጽሉን ዘጽንሑሉን ንኣሽቱን ስድራ-ቤታውያን ትካላት ብዝያዳ ኣማዕቢሉን፣ ኣህጢሩን፣ ኣስፊሑን ኣብ ሃገራዊ ቁጠባዊ ህንጸት ፍሩይ ኣስተውጽኦ ክገብር ዕድላትን ተኽእሎታትን ይውሕዶ። ብዝኾነ መንገዲ ድማ ኣየድምዕን።

2.3. ዘይምምዕባል ጸጋታትን ተኽእሎታትን ሳዕቤናቱን

ንነብስና ኣማዕቢልናን ዓቕምታትን ጸጋታት ተኽእሎን ኣጥሪና ከም ደቂ ሃገር ቀጺልና ድማ ኣጋይሽና ንቀበል ዝብል ግብራዊ ኣምር ኣብ ሓፋሽ ህዝብና ኣንተዘየስሪጽና፣ እቲ ዝህሉ ሕማቕ ኣማራጺ ድማ ንኻሎኦት (መጻእተኛ) ሰብ ዓቕምን፣ ሃብትን፣ ብሉጽ ፍልጠትን ዝበለጸ ጸጋ ምድርኻ ኣረኪብካ ኣብ ገዛእ ዓድኻ አገለጋሊኦምን ጊሊያኦምን ኮንካ ተረፍ መረፍ መኣዶምን፣ ርፍራፎምን ምጽባይ ኢዩ ። ብተወሳኺ ነቶም ብሃብቶም፣ ብትካላዊ መሃዝነቶምን ብሞያኦምን ትካላት ክምስርቱን፣ ክነብሩን፣ ክሰርሑን ምስ ዝመጽኡ ወጻእተኛታት ኣውፈርትን ሰብ ላዕለዋይ ሞያን ተወዳዲርካ፣ ካብቲ ጸጋ ሃገርካ በቲ ዝድለ ተቛዳሲ ንክትከውን ከሸግር ኢዩ። ብሰንኪ ዘይቕርዑይ ምሕደራ፣ ነዚ ኣንጸላልዩና ዘሎ ሕማቕ ውርሻዊ ተርእዮ (legacy) ንሃገሩን ንህዝቡን ዝሓልን ዝሓምምን ሃገራዊ ከሰክፍ ይግባእ።

ኣብ ገዛእ ዓድኻ ናይ በላዒ ስብሒ መሬትካ ተመልካቲ ምዃን ማለት ክጽወር ዘሸግር መሪር ኢዩሞ ካብዚ ናይ ዘመናዊ ባርነት ሂወት ኣብ ገዛእ ዓድኻን መረበትካን ይሰውረና።ንኽስውረና ድማ ኣድላይ ኩሉ መዳያዊ ስጉምቲ ምውሳድን፣ ምጽዓርን ሓባዊ ጻዕሪ ምግባርን የድልየና ኣሎ ኣብዚ እዋን እዚ። እወ ብውድዓውነት ንዘለናዮ ኩነታት ንርኣዮ። እዚ ማለት ከም ወዲ/ጓል ሃገር መጠን ኣብ ገዛእ ሃገሩ ብብቕዓት ዓብሊሉ፣ ነቲ ማሕበረ-ቁጠባዊ ጸጋታት ናይ ሃገሩ ከምቲ አብ ኩለን ሃገራት ዝድለ ብላዕለዋይ ኢድ ወኒኑን ኣማሓዲሩን ክነብርን ብናቱ ክብርታት ተማእዚዙ ኣጋይሹ ድማ ክቕበል ኣይክእልን። እዚ እንተዘይኮይኑ ድማ እቲ ሳዕቤን ንኽትሓሰቦ ዘሰቅቕ ኢዩ።

ኣብዚ ቀረባ እዋን ኣብ ደቡብ ኣፍሪቃ ከምኡን ኣብ ሓደ ሓደ ሃገራት ኣፍሪቃ፣ ኣብ ሞንጎ ደቂ ዓድን፣ ዕውታት ወጻእተኛታት ዋኒናዊ መሃዝቲን ኣውፈርትን ዝተራእየ ቅንኢ ዝወለዶ ፍኑው ኣዕናዊ ተግባራት፣ ኣራሚ መጠንቀቕታ እዩ። ብፍላይ ነቶም  ካብ ናይጀርያ፣ ጋና፣ ኢትዮጵያ፣ ዚምባብወ፣ ሞዛምቢክ መጺኦም ጽዒሮም ኣብ ብዙሕ ቦታታት ደቡብ ኣፍሪቃ ትካላት ዝሃነጹ ዋኒነ መሃዝቲ ኣፍሪቃውያን ኣሕዋትን ኣሓትን፣ ነቲ ጽዒሮም  ዝሃነጽዎ ትካላቶም እቶም ደቂ ደቡብ ኣፍሪቃውያ ኣብ ክንዲ ምስኦም ዝጽዕሩ፣ ኣዕንየምሎም። እዚ ናይ በሓቂ ዘሕፍር ናይ ዘይቅዱስ ቅንኢ ተግባራት ኣዩ። ህዝቢ ደቡብ ኣፍሪቃ እውን ጉህይሉን ሓፊሩሉን እዩ። ብኣህጉራውያን ማዕከናት ዜና እውን ብዝኸፍኤ መልክዑ ተቓሊሑ ኔሩ እዩ። ኣቐዲሙ እውንኣብ ዩጋንዳ (ኣብ ጊዜ ውልቀ መላኺ ኢዲ ኣሚን ዳዳ) ናይ ኤስያውያን ብጃምላ ናይ ምስጓግ፣ ሕማቕ ታሪክ ምስዕንወቱ ተሰኒዱ ኣሎ። እቲ ዝቐርብ ምኽንያታት ድማ ፍሉጥ እዩ። ብሰንኪ መጻእተኛታት ተወዳደርቲ፣ ናይ ተወሪስና፣ ብቑጠባ ተዓብሊልና፣ ኣብ ገዛእ መረበትና ናይ በላዒ ተመልካቲ ንኽንከውን ተፈሪድና ዝብል እዩ። እቲ ዝድለ ምግባር እዩ እምበር ነቶም ብጉልበቶምን፣ ፍልጠቶምን፣ ማሎምን ኣዋፊሮም ዕውታት ዝኾኑ ወጻእተኛታት ዋኒነ መሃዝቲ ብድንቁርናዊ ቅንኢ ምጥቓዕ፣ ብጀኻ ዕንወትን ዝሕትልና ቁጠባ ሃገር፣ ካልእ ዘምጸኦ ፋይዳ የብሉን።

 እቶም ኣብ ኢትዮጵያን ካለኦት ሃገራትን ኣብ ኩሉ ሕሱርን ዘይምጥኖምን ስራሓት ተዋፊሮም ዘለው ኤርትራውያን መንእሰያት ዓቢ ናይ ኤርትራ ክሳራ እዮም። ከምኡ ዲና ኔርና ንሕና ኤርትራውያን። መን ድዩ ኣብ ኢትዮጵያ ዘመናዊ ትካላዊ መሓውራት ኣብ ምህናጽ ዓቢ ተራ ዝተዋጽኦ? ብሓቂ ሕማቕ ውርሻዊ ተርእዮ የንጸላልወና ኣሎ። ነዚ ዘንጸላልወና ዘሎ ዘሕዝን ናይ መጻኢ ተርእዮ ክንቋጻጸሮን ከነውሕዶን ንኽንክእል ሕጂ ብሓባር ምስ ሓፋሽ ህዝብና ኮይና ንትልሞን ንገብሮን ወሳኒ ቅድመ ኩነት ኢዩ።እዛ ዓለምና ኣዝያ እንዳጸበበት ትኽይድ ኣላ። ህዝቢ ዓለም ነንሕድሕዱ ኣብ ኩሉ ዓውድታት ይራኸብን ይዋሳእን ኣሎ። ንኣብነት ብቁጠባ፣ ብማሕበራዊ ናብራ፣ ብፖለቲካ፣ ብተክኖሎጂካዊ ስነ-ፍልጠትን፣ ብባህሊ፣ ብዶብ ኣልቦ ሓብሬታዊ ተክኖሎጂ፣ ከምኡውን ብኻሎኦት ወሰንቲ ረቛሒታት እዚ ርክባት ኣንዳ ደንፈዔ ይኸይድ ኣሎ።እወ ሳላ ዘቀራርበና ዘሎ ዘይተኣደነ ዓውሎማዊ ናይ ሓበረታ ተክኖሎጂ፣ ኩሉ ዜናታትን ፍጻሜታትን ዓለምና ብደቓይቕ ኣብ ነፍሲ ወከፍ ገዛና ንኽብጽሓና ኩሉ ትኽእሎ ኣብ ቅድሜና ተዘርጊሑ ኣሎ። እቲ ከነማልኦ ዝግባኣና ኣድለይቲ ረቋሒታት ንረብሓና ንጠቐመሉ።

ፍልጠትን ሓበሬታን ብቐሊሉ ኣብ ኮምፒተርና ከም ወሓዚ ዛራ ይመጸና ኣሎ። ኣብ ኤርትራ ግን ኮነ ኢልካ ብመንግስታዊ ምሕደራ እዚ ዕድል እዚ ብዘይ ምኽኑይ ተሓጺሩን ትኾሊፉን ኣሎ። ብስእነት ወፍሪ ከይንብሎ፣ ሎሚ ፍልጠት ንምድላብ ብዙሕ ዘኽፍሎ ዋጋ የብሉን (knowledge is cheap and ubiquitous everywhere)። እቲ ለይትን መዓልትን ክንሓስቦ ዘለና ከም ህዝቢ ድማ፣ ካብቲ ዘይተኣደነ ባሕረ ጸጋ ናይ ስልጣነን ዕብየትን ዓለምና ከምቲ ዝድለ ከመይ ጌሩ ንረብሓሉን ንኸስበሉን ኢዩ። እዚኸ መን እዩ ከዋድዶ ዝግባእ? ንሕና እውን ነቲ በዚ ስርዓት ብቐጻሊ ዝግበር ዘሎ ማሕልኾታት ንጉዳእ ኣለና ብዘይ ቃልዓለም። እቶም ዕቁር ጸጋታት ናብ ረብሓና ክንቅይሮም ክንክእል ኣለና ኢልና ብጻዕቒ ክንሓስብን ብውልቃዊ ይኹን ብእኩብ ብተግባር ክንጽዕረሉ ይግባእ። ናይ ነፍሲ ወከፍና ክእለትን ጸጋን ድማ ተደሚሩ ሃገራዊ ጸጋታት ክምዝፈጥር ፍሉጥ እዩ።

ኣቲ ጻዕርናን ተባላሓትነትናን ናብ ቅርዓት ከነውጸኦ ክንክእል ኣለና። ንገብሮዶ ኣለና? ብናተይ ውልቃዊ ትዕዝብቲ፣ ዛጊት ኣይካኣልናን ዝሕታለና’ውን ኣዝዩ ዘተሓሳስብ ኮይኑ ኣሎ ኣብዚ እዋን እዚ። እዚ ድማ ብሰንኪ ናይ ነብሲ ወከፍና ዝግባእና ዘይምግባር፣ ብዓቢኡ ድማ ናይ መንግስታዊ ምሕደራ ጉድለታት፣ ብቑዕ ሰብ ኣብ  ወሰንቲ መንግስታዊ ምሕደራ ትካላት ዘይምህላው፣ መጠኑ ዘሓለፈን ዘየድልን፣ ኣነ ከይፈለጥኩዋ ኣይትሕለፍ፣ ዝብል ሕሉፍ ማእከላዊ ቊጽጽርን ገባትነትን፣ ብዘምጸኦ ዘይንቡር ኩንታት ብዝተፈጥሩ ተገቲሮም ዘለው ማሕለኻታትን ሓጹራትን ድንፋዔ ውልቀ ጻዕርን መሃዝነትን ኢዩ። ኣብዚ ብዙሕ ክጥቀስን ክትንተንን ይካኣል ግን እቲ ነገር ኣብቲ ዘሎ ነባራዊ ኩነት ስለ ዝኾነ ምድጋሙን ምዝርዛሩን ኣየድልን። እዚ ዝሕዝን ኩነታት ህዝቢ ኤርትራ ዘምጸኦ ዘሎ ሳዕቤናት እውን ብግሉጽ ንርእዮ ኣለና። ህዝቢ ኤርትራ፣ ብጀካ ውሑዳት ካብዚ ኢና ከምዚ ኢና ዝብሉ ሰብ ፍሉይ ጉንዖ ዓንገልቲ እቲ ገባቲ ስርዓትን፣ ብኹሉ መለኪዕታት ንድሕሪት ተመሊሱ። ዝጠፍአ ዕድላትን ክሳራታትን፣ ምስቲ ድጉል ጉድኣቱን ስምብራቱን፣ ደረት ተሳኢኑዎ የሳቕየና ኣሎ።

ከምቲ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ፣ ንኣሽቱን ስድራ-ቤታዊ ትካላዊ መሃዝነት ድማ እቲ ቀንዲ ህዝቢ ኤርትራ ብልጭኡን ተዋዳዳሪ ብሉጽነቱን ከርእየሉን ብዘየላቡን፣ ብቐዳምነት፣ (ወላውን ኣብ በተዛማዲ ጽንኩር ኩነንታትን) ከማዕብሎ ዝግባእ ቁጠባዊ ጽላት ክኸውን ነይሩዎ። እቲ ዘሕዝን ድማ፣ ጥጡሕ ባይታ ዛጊት ብዘይምፍጣሩ፣ እቲ ማዕበያዊ ብልጹነት ህዝቢ ብቀጻሊ ብዘሰንብድን ነበረያ ነበረ ይኸውን ኣሎ። ልክዕ ከምቲ ኣብ ካልኦት ሃገራት ብሰፊሑ ዝተራእየን፣ ዕውት ውጺኢት ዝሃበን፣ ዝህብ ዘሎን፣ ህዝቢ ኤርትራ እውን ምረብሓሉ። እቲ ዕቑርን፣ ውህሉልን፣ ዝተመስከረሉ ተወፋይነት ህዝቢ ኤርትራ እንብሎ እንተድኣ ዘተባብዕ ሃዋሁው ዘይተፈጥረሉ፣ ውጽኢት ኣልቦ እዩ ክኸውን። እዚ ማለት ድማ ምርማስ፣ ምዝሕታል ኣብነት ናይ ሕማቕ ሓድጊ ምዃን እዩ እቲ ካልእ ህሞት። ኣዚ ከይከውን ድማ ኣቐዲምካ ምጥንቃቕ የድሊ። ብኸመይ ነተግብሮ? ግድነታዊ ዕዮ ገዛ ኩሉ ንሕዝቢ ኤርትራ ቀጻሊ ሰናይን ምዕባለን ዝትምነን ዝደልን እዩ።

በሰላ  ሕማቕ ሓድጊ ማለት ድማ፣ ከምቲ ሓደ ካብ መራሕቲ ኣፍሪቃዊ ሃገራዊ ባይቶ (African National Congress or ANC) ሲርል ራማፖዛ ሕጂ ፐረዚደንት ናይ ደቡብ ኣፍሪቃ ዘሎ ዝበሎ ኢዩ። እጠቅስ፡-“ነቲ ን400 ዓመታት ዝተወጸዔ ግን ከኣ ብቁጽሪ ብገፊሕ ዝዓብለለ ጸሊም ደቡብ ኣፍሪቃዊ መበቆላዊ ህዝቢ ብቁጠባ ምሕያል (Balanced Economic Empowerment) ዘሸግረና ኣይኰነን። እዚ እቲ ዝቐለለ ኢዩ ንዓና ነዞም መራሕቲ። እቲ ዝዓበዬ ብድሆ ኮይኑና ዘሎ ግን፣ እቲ ንኣስታት አርባዕተ ክፍላተ ዘበን ዝኣክል ነቲ ምስኪን ጸሊም ደቡብ አፍሪቃዊ፣ ምሉእ ሰብ ኣይኮንካን፣ ንዓና ንጸዓዱ ከተገልግል ኢኻ ተፈጢርካ፣ ቁጽሪ፣ ሳይንስ፣ ወዘተ ከምህረካ ዘኽእለካ ናይ ተፈጥሮ ባህርይን፣ ክእለትን  ኣይተዓደልካን፣ ፍርቂ ወይ ሓውሲ ሰብ ኢኻ፣ ብስነፍስጠት ተዓጂብካ ክትምህዝን ከተማዕብልን ዘኽእል ዓቕሚ ክትውንን ብተፈጥሮ ኣይተዓደልካን፤ እንዳተባህለ ብቀጻልን፣ሰራምን፣ ነውራምን ስነ ኣእምሮኣዊ ዘመተ ተጌርሉ ዝተዳህለን ከምኡውን ወኑን ርእሰ-ተኣማንነቱን ከምዘጥፍእ ንዝተገብረ ህዝቢ፣ ሱር በተኻዊ ብዝኾነ መንገዲ፣ ነዚ ክፉእን ረማስን ዝኾነ ውርሻዊ ተርእዮ ኣወጊድካ ብኸመይ ርእሰ ተኣማንነቱ ትመልሰሉ ኢዩ።” እዚ ማለት ድማ፣ ካብቲ ጻዕዳ ዜጋ ብዘይንእስ ከድምዕን ክዳረግን ይኽእል ኢየ ኢሉ፣ ብምሉእ ርእሰ ተኣማንነት ምእንቲ ክነብር ማለት እዩ።

እዚ ንዓና ኤርትራውያን ዓቢ ምኸሪ ኢዩ። ሕማቕ ውርሻዊ ሓድጊ ነቲ ዝመጽእ ወለዶ ዓንቃፍን ጐዳእን ከምዝኾነ ፍሉጥ ኢዩ። ዓቕምን ትሕዝቶን (ጸጋታትን) ሃገር ዝድንፍዕ ድማ ናይቲ ውልቀ ሰብ ዓቕምን ዕቑር ጸጋን ምስ ዝድንፍዕ እዩ። ግን እዛ ዝበልናኩም ግበሩ ወይ ጽደፉ (Our way or the highway) እትብል ተመዛዚት ሓረግ ኣይተዋጽእን እያ እሞ፣ ነቶም ሓይልን ስልጣንን ኣለና፣ ንግብት ኢና ዝብሉ፣ ንዑ ግደፉ እንተድኣ ህዝቢ ኤርትራ ክስልጥን፣ ክነፍዕ፣ ክህብትም፣ ክኾርዕን፣ ክስውድን ዝድለ ኮይኑ፣ እቲ ዝግበር ፍሉጥ እዩ ክብሎም ኣለዎ ክቡር ህዝቢ ኤርትራ፣ ነዞም ዝምለከቶም ከኣልቲ ኩሉ ሰማይ ሓንፊጥና ነማሓድር ኣለና ዝብሉና ዘለው። ንሕና ኢና ክኣልቲ ኩሉ፣ ካባና ዝበልጽ የልቦን። መንግስትናን ውድብና ካብቲ ወዲ ሰብ ክሓስቦ ዝኽእል ዝተራቐቐ እዩ፣ ሕሉፍ ተመኩሮና ኢንታ ዘይርከቦ ዝበለጸ ኢዩ። ምትሃታዊ ባህልና እዩ እንታይ ክወጾ፣ ተዓዊትናሉ ኢና፣ ተኣምር ንሰርሕ ኣሎና፣ ምባል እንታይ ከም ዝወለደን ብዝግባእ ክርዳእ ዝኽእል ኤርትራዊ ይዕዘቦ ኣሎ። ብቐጻሊ ዘምጸኦ ዕንወትን፣ ብርሰትን እውን ንኽትግምቶ ዘየሸግር ስለዝኾነ፣ ካብዚ ዘይንቡር ኩነት ኣእምሮን ተግባርን፣ ናብ ንቡር ክምለሰኣለዎናይግድን። እዚ ኣማራጺ ዘይብሉ ግድነታዊ ዕማምህዝቢ ክኸውን ኣለዎ።

ልክዕ እዩ ንሕሉፍ ተመኩሮ ኣዳቒቕካ ምፍላጥን፣ ጸጽብቑ ምውሳድን፣ ሰናይን ኣወንታውን እዩ። ግን ኣብ ጊዜን፣ መንኮርኮር ምዕባለን፣ ዝተማእዘነ ዳይናሚካዊ መስርሕ ክንጎስዮ ዘይንኽእል፣ ግድነታዊ ናይ ምዕባለ ሕጊ ስለዝኾነ፣ ክንክተሎ ግድነታዊ ሓላፍነትና እዩ። ኣድማዒን፣ ዘመናውን፣ ትካላዊን፣ ዲሞክራሲያዊን መንግስታዊ ምሕደራ ካብ ላዕሊ ስጋብ ታሕቲ ኣብ ዝወርድ ጽፍሕታት ክህሉ ኣለዎ። ምስ ግዜን ዲናሚካውን ሞዕባለን ድማ ተዓጻጻፍነት ከርኢ እውን ኣለዎ። እንተ ዘይኮይኑ ግን ኣብ ክንዲ ኣሳላጢ፣ ዓንቃፊ፣ ኣብክንዲ ንጽቡቕ ውጽኢት ደፋኢ ዝኸውን፣ ሓንኳሊን ደራትን፣ ይኸውን ማለት እዩ። ስለዚ ኣብቲ ዝመጽእ ጊዜ፣ ንቡር ዝኾነ ንሕዝቢ ሓይልን ዕድልን ዝህብ ክኸውን ናይ ግድን እዩ። ካልእ ኣማራጺ የልቦን ብጀካ ንነብስኻ ምጥባርን፣ ንህዝኻን፣ ኣዝዩ ጎዳኢ ስምብራት ምግዳፍን። ንዓኻውን፣ ኣታ ብጸባብ ነዃል ትጥምት ዘላኻ ብዓል ጊዜን፣  ተበላጽን፣ ዕቡይንውዒሉ ሓዲሩ ከርክበልካ እዩ። ዘይተርፍ ዘገምታዊ ተርእዮ ስለ ዝኾነ።

ኣብ ታሪኻዊ ህቡብነትካ ተመርኲስካን ሕሉፍ ጅግንነትካ ምድማቕ ሰናይ እዩ። ግን እቲ ሕጂ ዘሎን፣ ብሕጂ ዝመጽእን ብናይ ስነፍልጠታዊን ዲያለክቲካዊን ናይ ሞዕባለ ሕግታት ተቐይዱ ስለ ዝኸይድ፣ ግድን ምስኡ ምኻድን ነቲ ዘምጸኦ ግድነታዊ ለውጢ በቲ ሓፋሽ ዝረብሓሉ መርሓ መንገዲ ምርዓምን ከድሊ እዩ። ነዚ ዘይምግባር ማለት ግን ብሃገርን ህዝብን ምጥላዕ ማለት እዩ። ውጽኢቱ ድማ ኣሹንኳይ ንፈታዊኻስ ንጸላኢኻ እኳ ዘይትትምነየሉ ብርሰት ህዝብን ሃገርን፣ ብዝኸፍኤ መልኽዑ የስዕብ።

መንኮርኮር ምዕባለ ሃገር ኣወንታዊን ኣድማዕን ዝኸውን ዝተፈላለዩ ተራጸምቲ ግን ንምዕባለ ሃገር ዝሕልኑ ኣታሓሳስባታትን ኣራኣእያታትን ምስ ዝህልውን ዝታባብዑን ጥራይ እዩ። ብሓጺሩ፣ ተዓጻጻፍነትን ውድዓውነትን ዘይጉሰ ግድነታዊ እዩ፣ ኣብ ናይ ሃገራዊ ናይ ምዕባለ መስርሕ። ደሞክራሲያዊን ንኹሉ ብማዕርነት በጽሖ ምዕባለ ዝረጋገጽ፣ ንማዕርነት ዞባታት (Promoting Regional Socio-Economic Balance)፣ ብፍላይ ብመንጽር ሕሉፍ መጉዳእቲ ናይቶም ዝተለለዩ ከባቢታት ኣለልዩን፣ ብትኩሩነት ጠሚቱን፣ ዝሰላሰል ጠርናፊ ምዕባለ ሃገር እዩ፣ ሕኑንን ኩሉ መዳያዊ ምዕባለ ሃገር ዘምጽእ። ናይ ብዙሓት ሃገራት ሕሉፍ ተመኩሮ ከም ኣብነት ምውሳዱ ካብኡ ምምሃሩን ጽቡቕ እዩ። ከምቲ ፈላስፋ ዳርዊን ዝበሎ፣ ‘እቶም ምስቲ ብቐጻሊን ተለዋዋጢን ዝኾነ ውድዓዊ ናይ ምዕባለ ተርእዮን፣ ለውጥን ብተዓጻጻፍነት ተዋሃሂዶም ዝምርሹ እዮም እቶም ዝበለጹ ዝኾኑ’። ብሓቂ ክሕሰበሉ ዘሎዎ እዩ ከም ዘይጉሰ ኣማራጺ። ንሓፋሽ ዘይምእዘዝን፣ ሓፋሽ ዘየማእከሎን፣ ዘይደሞክራሲያዊን፣ ብሓላፍ ዘላፍ ናይ ምዕባለ መቓን መስርሕ ዝዝወርን፣ ምሕደራ ሃገርስ፣ ናበይ እዩ ክበጽሕ ብጀካ ከም ዓሳ ንርእሱ ኣበስቢሱ ነቲ ካብ ላዕሊ ስጋብ ታሕቲ ዝዝርጋሕ ሰንሰለታዊ መሳልላዊ መሓውር ምሕደራ ሃገር ምምራዝን፣ ዘይጽፉፍን ዘይኣድማዕን ምግባር እንተዘይኮይኑ። ካብ ዓርሞሸሽ ጸጋን፣ ሓይልን ተኽእሎን ኣብ ኩሉ ጫፋት ሃገር ዘሎ ሓፋሽ ዘምልጥ ኣሎ ድዩ? ሕዝቢ ኤርትራ እኮ እንኮ ዝነጸፈት ሓምራ ላም ኣይኮነን፣ ብቐጻሊ ዝፍልፍል ንጹህ ዛራ ማይ እምበር።

                          ድኻም ንኣሽቱን ስድራ ቤታዊ ትካላትን ዋኒናዊ መሃዝነትን ኣብ ኤርትራ

       ብዶ/ር መንግስተኣብ ተስፋዮሓንስ፡ ዮሃንስ መንግስተኣብ (Nov./08/1992 – Oct./09/2015)

The African Executive, Issue 410 February 27- March 5, 2013, www.africanexecutive.com

PROMOTING THE ENTREPRENEURIAL ECONOMIC ENGINE
TO STABILIZE THE HORN OF AFRICA

Mengsteab Tesfayohannes, Ph.D and Yohannes Mengsteab
Sigmund Weis School of Business, Susquehanna University
University Avenue, Selinsgrove, PA, 17870
e-mail: Mengsteab@susqu.edu; Tesfayohannes@susqu.edu

Introduction

The Horn of Africa (HoA) is one of the most geo-politically important regions of the world. Unfortunately, the region has been notorious for its crises and instability. This was due to the internal  and  external  destabilizing  factors  related  to  ethnicity,  tribalism,  resource sharing, poverty, superpower rivalry, porous borders, and hegemonic desires. Let us keep Kenya and Uganda aside as they are more stable and affluent, and narrow the directly affected countries in the Horn into six: Djibouti, Eritrea, Ethiopia, Somalia, the Republic of Sudan and the Republic of South Sudan. This means we are talking about a region of well over 145 million people (est. 2010).

The nations in the HoA share many common socio-cultural and linguistic heritages. This solid bondage could be used as a foundation for creating a common ground for sustainable peace and economic progress in the region and avoid the continuous suffering. Indeed the region has suffered for so long as a battle ground for internally and externally instigated political, cultural and
linguistic dominance as well as lust for power. This created unhealthy and zero-sum relationships shrouded with mistrust, collective ambitions and rivalries for economic, cultural and political dominance. The detrimental result has just triggered continuous tensions among nations, different nationalities and ethnic groups.  It has also created a fertile ground for drifting further into abject poverty, humiliating famine and drought, environmental degradation, poor governance  and  squandering  and  mismanagement  of  the  very  meagre  available  economicresources.

To mention some, the 1977-78 Ethio-Somalia war instigated by territorial claims and nationality issues and the 1998-2000 Ethio-Eritrean disastrous war for reason that can be solved and settled with political maturation and grassroots’ active participation. The fierce Sudanese civil war that decimated more than 2 million people and tragically ended up in splitting ones a might country in to two nations. Even the smallest nation in the region, Djibouti has had its own internal conflict and instability, where tensions flared up between the two dominant tribes of the country, the Afar and the Issa, which led to a civil war in the early 1990s.

It is very regrettable that all these unnecessary inter and intra country wars and crises were flared up in the region due to the dominance of collective obstinate political culture that values absolute victory and winner-loser game calculations over the wisdom of compromises leading to joint gains.

Paradoxically, the region is located in one of the strategically and geo-politically important and potentially notably resourceful parts of the world. It represents a bridge between Africa and the Middle East, as well as a gateway to the rich oilfields of the Persian Gulf. The Region is endowed with rivers, lakes, forests, livestock, and high agricultural potential. On top of that it has untapped potential reserves of petroleum, gold, salt, Potash, hydro-power, and natural gas. The narrow strips of the Red Sea and the Gulf of Aden coupled with a large swath of the Indian Ocean waters are some of the busiest shipping corridors of the world. Every day, more than a 1000 commercial cargo ships, oil tankers, and other multipurpose vessels pass through the strips to reach to the vast markets of Europe, Asia, and across the Atlantic.

The existence of all-season perennial rivers and natural drainage areas are recognized as possible inputs for the development of vast potential agricultural areas of the region. Approximately 85 percent of the water content of the Nile River with its alluvial soil originates from this region, and principally from Ethiopia. Prominent researchers in agricultural sciences have continued to underline in their research findings that this region has all the required endowments for making itself as one of the bread baskets of Africa.

The HoA is also blessed with climatologically diversified zones. For example, we can mention among others: the cool temperate zones in the highlands of both Ethiopia and Eritrea; the resource rich untapped equatorial territory of the South Sudan; the vast coastal areas of Somalia; and the hot sub-tropical and arid deserts, including unique below sea level depressions in the Danakil regions of Ethiopia and Eritrea. There are also abundant places for national parks and safari reserves in the region, particularly in Ethiopia and Somalia. The vast Nile River basins in the Republic of Sudan and the Ras Doumeira mountain range, with panoramic view of the critical Red Sea shipping lanes, are also points of attraction for investment and tourism.

The region is the cradle of humanity and endowed with ancient obelisks and some of the earliest archaeological sites. One of the world’s earliest traces of the human race was found in this region. This ancient archaeological and anthropological heritage is the foundation of the unique socio-cultural values of the region (Harris, 2003). All these elements can serve as means of promoting tourism and hospitality as the main sources of hard currency and foreign and local direct investment opportunities. The population of the HoA is also known for its hospitality and compassion. Except some petty issues and external impacts, the two major religions, Christianity and Islam, have continued co-existing peacefully since the 7th century. This benevolent and admirable legacy can be a strong side of the populace in the region and can serve as a push factor for stability and sustainable socio-economic development. The potential reserves of important

mineral resources, including gold, oil, iron, copper, zinc, silica, marble, and others enhance the attractiveness of the region for foreign direct investment and promote private-sector driven economic development (Habtu, 2003). With all these potential endowments, the region deserves to be better than its current position.

The Necessity of Breaking the Vicious Cycle

In the current global trend of integration and interdependence, the HoA nations cannot afford to continue to be plagued with the recurrent gloomy situation. Their people deserve peace and progress in the current dynamic world overwhelmed with the abundance of scientific and technological knowledge stock. Due to the continued mushrooming of extraordinary innovations and progress in the information technology, our world is becoming more reachable at higher speed and it is the same scenario in all parts of Africa. Numerous ground breaking technologies, new inventions and discoveries are spreading all over. Several African nations have started benefiting from this vast sea of valuable knowledge for enhancing their developmental continuum.

It is essential that African nations redouble their efforts in enriching their ability to fully benefit from the current global stock of knowledge and technology using various means including learning from one another’s experience. The HoA nations need not continue in their unpleasant and destructive path. They ought to search for an alternative gem for promoting sustainable solutions, long lasting peace and progress. Above all, they need to negate the genesis of the destructive path and create a favorable condition for their people to live in productive, creative, and reflective life with dignity. The most important issue here are their willingness to do their homework to make themselves ready for earnest dialogue persistently demanded by their grassroots who possess the wisdom and realism for achieving sustainable solution.

Creating Suitable Climate for Economic Cooperation and Integration

Like in other parts of Africa, the people of the HoA have deep rooted and civilized tradition of local democracy and mechanisms of conflict resolution based on deep rooted collective communal sacrifices and cultural wisdom. They don’t deserve humiliation and should not be condemned to live in the midst of a region mired with rampant socially-wasteful rent-seeking activities, massive brain drain, ubiquitous environmental degradation, abject poverty. All stakeholders should make concerted efforts to change the unwanted arduous situation and achieve sustainable peace, socioeconomic development, and good governance. Above all, let the people get the chance to come out with their wisdom, proven ability and prudence to actively engage in solving the acute and chronic socio-economic and political problems of the region.

We believe that the economic factors have a pivotal role to play towards achieving political stability, good governance, and sustainable economic development in the HoA. For example, establishing a solid and functioning infrastructure for promoting regional economic integration can be the viable potential recipe for achieving sustainable solution. We noticed that this roadmap has a successful track record as witnessed in several regional economic groupings around the globe. Of course, establishing an effective regional economic integration is a daunting task. It demands longer time, huge resources, persistent work and collaborative efforts by all citizens who will be the primary beneficiaries and bearers of its best consequential impacts and outcomes.

This option can be a foundational framework for the HoA nations to mobilize their joint resourcefulness and ingenuity for promoting a viable regional economic integration. Undoubtedly, this is the mandatory precondition in the 21st century global economic interactions. Above all, they are the owners of their destiny and they have the ultimate mandate of formulating and implementing strategic options that can help taking appropriate actions to pave the way leading to a successful regional economic integration process. Yes, concerned nations should take strategic actions to overcome their weaknesses and further exploit their perceived potential strengths in order to play a cardinal role in the regional economic integration process. They should also skillfully capitalize anticipated opportunities and empower themselves to surmount those challenges having the impacts on shaping the destiny of the region in the current complex continental and global economic orders.

HoA nations should be aware that economic integration is the result of combined efforts and contributions of all internal and external stakeholders and partners at all levels of the socio-economic development roadmap. In their comprehensive format, strategic options should focus, among other things, on the following: creating a suitable economic environment; improving vital institutional and infrastructural capacities; establishing a sound governance system; ensuring the efficiency and effectiveness of productive economic sectors; and integrating vital national economic policies and strategies for best possible performance.

As has been expressed many times, higher incidences of war and instability in Africa in the past were not solely due to the ethno-linguistic fragmentation of countries alone, rather due to the combination of other factors including high levels of poverty, weak political institutions, poor governance, very low engagement at the grassroots’ level and excessive economic dependence on natural resources which are deliberately deprived from creating higher values. With this rationality in mind, HoA nations should seriously go through this benevolent path and find stability and sustainable development in the region. Many fellow African nations are rising and let the HoA nations joint them now to minimize the regret later.

Some Attributes of Economic Integration in the HoA

As we mentioned earlier, the people of the HoA have a lot in common in both cultural and customary aspects. They share a common destiny and a yearning for a better future. If nothing else, their common suffering from all elements of developmental malaises must form the basis of imperative socio-economic unity that would allow them to reap the benefits of economies of scale in resources, markets and capital. These essential ties can create convenient preconditions for establishing stronger regional economic integration. However, we need to realize that economic integration is an integrative process. It should function in the light of internal and external influencing forces representing economic, socio-cultural, technological, infrastructural, historical, political, institutional, and legal contexts. Proper management of these influencing forces can help facilitating regional economic integration aspirations. Above all, the key is primarily in their hands, and the people and governments of the region have the mandate to seriously seek the sustainable solution in a complete holistic framework containing vital elements of the desired comprehensive objectives.

The conventional wisdom attests that conflict resolution through peaceful dialog and negotiations is a step-by-step process comprising a series of modalities, activities, actions and episodic milestones. Serious and strategic conflict resolution process deals with: the nature and characteristics of the conflict; the characteristics and background of the conflicting parties; and the objectivity and capability of the executors (mediators) handling the conflict resolution process Therefore, all parties involved in conflict mediation and its eventual resolution should take the initiative to conduct an in-depth study in line with these factors.

For example, there are two major avenues for national and international disputes and conflict resolution. The first one is the commonly recognized traditional route of official government-to-government diplomacy among instructed representatives of sovereign nations. The second alternative is diplomacy through people-to-people actions outside the formal governmental power structures. We believe that the people-to-people alternative is more effective at least in creating more trust and confidence among the citizens of the nations in conflict. Notable representatives of the public and the elderly can take the initiative when governmental involvement is either tentative or awaiting more agreeable conditions for reaching an agreement (even if such agreement merely amounts to a refusal to negotiate). These efforts have been quite successful in laying the groundwork for successful conflict resolution. It can also systematically force those in power to follow the trend and bring the conflict resolution agreement to its logical conclusion. Progress made with regard to conflict resolution should complement the existence of able, visionary, and transparent political leadership and good governance.

Economic integration does not function well unless governments create conducive environment for good governance and sound national macroeconomic management system to thrive and develop. Above all, the technocratic capabilities of governments in the region should be amenable to continuous improvement. This can be possible through the establishment of streamlined, highly qualified technocratic and lean governance structures. This means, governments should endeavor to staff vital departments with appropriately qualified personnel in order to manage the economy in the way to contribute to the desired regional economic integration. The internal economic strength of the concerned nations themselves is a solid foundation for the formation of successful regional economic integration.

Enhancing economic strength of nations, among others, emanates from disseminating the culture of innovation and entrepreneurial initiatives for economic development and productivity. This would enable HoA nations to increase their economic competitiveness and create a healthy environment for national economic development with the capacity to attract local and foreign investors and entrepreneurs. Countries can attain innovative entrepreneurial economic development if the private sector develops the capability and competitiveness to carry out business activities efficiently and skillfully. Towards this goal, governments and the private sector have a clear mandate of building and reshaping the structure of national economic dynamics.

In our view, governments should concentrate on conducting the ground work for building, improving, and developing vital components of basic economic infrastructures such as education, health, financial institutions, transport and communications, technology transfer and diffusion, etc. Accomplishing these are essential for the development of a dynamic, successful, and competitive economy and society in the HoA nations. Taking combined initiatives at both public and private sectors can undoubtedly accelerate the strength of national economies in the region. It is necessary that home-grown entrepreneurs and skilled business operators should be

able to flourish and participate in the regional economic integration of the region. They should also encourage the potentially vast cross-border business activities. In fact, cross border trade and investment activities are still widespread in this region even during active conflict times.

Conclusion

Effective regional economic integration is developmental in its content and form. It demands strategic fit, bold initiatives, and political and social willingness. Concerned nations should have a strong motivation and commitment for taking the ground breaking initiatives particularly in confidence-building and lay the foundations of successful partnerships. Therefore, they need to identify and elaborate the desired synergy of economic policies as mandatory preconditions for promoting regional economic integration. These preconditions should trigger the creation of supra-national institutions to lay the foundation of an integrated regional economy and the mechanisms for managing it.

Moreover, the nations should slowly build up a common base for macroeconomic and socio-cultural management structures as foundations for creating partnership in their socioeconomic strategic agendas. Individual national efforts are helpful in developing the foundations of a regional economic integration process. For example, promoting more cultural ties is quite helpful for improving regional infrastructural, institutional, and political capabilities. These are potentially worth noting inputs for expected win-win outcomes. HoA nations have seen and tested the consequence of abject poverty, war, political instability, and economic crises. Therefore, building the region from within is highly desired. Indeed, with hard work, judicious attitude of change, and broad collaboration, the formation of viable regional economic integration could be a reality in the Horn of Africa in not too distant future.

"እዚ ንእሽቶ ክፋል ስነጽሑፍ ካብቲ ብነብስሄር መንእሰይ ዮሓንስ መንግስተኣብ ኣብ ዩኒቨርሲቲ ተማሃራይ ከሎ ካብ ዝገብሮ “ዳግማይ ክፍጠር አቲ ነብሪ፡ ድግማ ዕውት ቁጠባዊ ምዕባለ ሲንጋፖር ኣብ ኤሪትራ (Recreating the Tiger: Replicating the Economic Success of Singapore in Eritrea) ብዝብል አርእስቲ ንኡድ ምርምራዊ ስራሕ ዝተወስደ እዩ። ዮሓንስ ኣብ ሽዊት ዕድሜኡ ካብዛ ዓለም ብሞት ተፈልዩ (ዝተወልደሉ ሕዳር 08, 1992 - ዝዓረፈሉ ጥቅምቲ፣ 09,2015)። ተርጓሚ ወላዲኡ ዶ/ር መንግስተኣብ ተስፋዮሓንስ።"

ዘሎ ተክኖሎጂ ንጠቐመሉ ናብራና ክማሓየሽ
ዮሓንስ መንግስተኣብ

ኣብ  ምዕባሌኣዊ  ታሪኽ  ናይ  ዓለምና፣    ሕርሻዊ  ስውራ፤  ስነፍልጠታዊን  ትካላዊ  ሰውራ  (እንዳስትሪያል ሩቮሉሽን)፤ ኤሌክትሮኒካዊ ተክኖሎጂካዊ ሰውራ እነዳበለ ኣብ ሓበሬታዊ ሰውራ (ኢንፎርመሽን ሮቮሉሽን) በጺሑ ኣሎ።  ኣብዚ እዋን እዚ ሓበሬታዊ ተክኖሎጂካዊ ምዕባለ መሳለጥያታትን ኣብ ዝለዓለ ጥርዙ በጺሑሉ ዘሎ ጊዜ ከምቲ ዝድለ ዘይምጥቃም እንታይ ሳዕቤን ከምዘሎዎ ንኹልና ርዱእ ይመስለኒ። እንተኾነ ግን ብዙሓት ኤሪትራውያን ኣብ ውሽጥን ኣብ ወጻኢን ዘለው ወላውን ናይቲ ተደላዪ ዝኾነ ንዕለታዊ ግድነታዊ ዕማማት ከይተረፈ ከምቲ ዝድለ ክጥቀምሉ ኣይርኣዩን። ስለምንታይ? ኣብዛ ዓለምና ሓደስቲ ምህዞታትን ተክኖሎጂን ብሓፈሻ ኤለትሮኒካዊ ተክኖሎጂ ድማ ብፍላይ ዳርጋ ወርሓዊ ተርእዮ እዩ ኮይኑ ዘሎ። ሓደ ካብቲ ዝዓበዬ ረብሓ ኣብ ብቁጠባን ብተክነሎጂን ዝማዕበላ ሃገራት ምንባር ማለት ካብቲ በጺሔንኦ ዘለዋ ምዕቡል ናብራን ኣሳራርሓን፣ ምውድዳርን ምቁዳስን ብኡ መሰረት ድማ ፍልጠት  ምስናቕ፤ ግዜኻ ኣብቲ ዝለዓለ ከተፍርየሎ እትኽእለሉ መንገዲ ምውዓል ማለት እዩ። ብፍላይ ድማ ካብቲ ብቐሊሉ ዝርከብ ተክነሎጂካዊ ናውትታትን መሳለጥያታትን እቲ ኣብ ዕለታዊ ዕማማትካን ነዊሕ ዝጠመተ ነብሰ ምዕባለ ውጥናትካን ብዝሓሸ መንገዲ ንምትግባርን ኣብ ሽቶኡ ንምውቃዕን ክጠቕመካ ዝኽእል እንዳመረጽካ ምጥቃም ከድሊ እዩ።

ሓደ ህቡብ ኣቦ ኢንተርነት ዝጽዋዕ ናይጀርያዊ ሊቅ ከምዝበሎ፤ ኣውሮጳውያን ካብተን ጸበብትን ብባህርያዊ ጸጋታት ብዙሕ ዘይተዓደላ ሃገራቶም ብስደት የኹን ብጎነጽ ናብ ኩሉ ኩርናዓት ዓለም እንዳኸዱ ኣብቲ ብተፈጥሮኣዊ ዕቑር ጸጋታትን በክሊማዊ ምቹእነትን ፍሉጥ ዝኾነ ሰፋሕቲ ክፋላት ዓለም ገቢቶም ክውንንዎን፣ መግዛእታዊ ኣርዑቶም ከሰክምዎ ዝኻኣሉ በቲ ሽዑ ዝተማህዘ ተክኖሎጂ ተጠቒሞም ሓቤሬታ ብምርካብ እዩ። እዚ ማለት ድማ ትሕተ መሬታዊ (ትሕተ ባይታዊ) ኮነ ክሊማዊ ዕቘር ጸጋታት ኣበይናይ ኩርናዓት ዓለም  ከም ዘሎን እንታይ ከምዘለዎን ኣቐዲሞም ብዝርዝር ከፈልጥዎን ከለልዩዎን ስለ ዝኸኣሉ ጥራይ እዩ። ንኣብነት እዘን ሕጂ ሕቡራት ሃገራት ኣሜሪካ፣ ካናዳ፣ ኣወስትራልያ፣ኒውዚላንድ፣ደቡብ ኣፍሪቃ፤ ቺለ፤ ርጀንቲና፤ብራዚል፣...ወዘተ ተባሂለን ዝጽዋዓ ዘለዋ ዓርሞሸሽ ሃገራት እኮ ከካብዓዶም ተጻዋዊዖም ኣሽሓት ኪሎሜተራት ተጓዒዞም ነቶም መሳኪን ኦሪታውያን ደቀባት (ኣቦሪጂንስ) ብምውጋንን ዝተረስተይውንን ከም ሃገራት ዘማዕበሎወንን እዩ። እነሆ እምበኣር ቀጻሊ ተባላሓትነት ደቂሰባት ኣብዚ ሕጂ እዋን ነዛ ዓለምና ብመራኸቢ ኮነ ብኻልእ ተክኖሎጂካዊ ምዕባለታት ኣጽቢቦማ ኣሎዉ። ገናውን ከጽብብዋ እዮም። ዘመናዊ ናይ ሓቤሬታ ተክኖሎጂ እንዳተጠቐምና ብዘይ ብዙሕ ወጻኢ ነንሕድሕድና ንራኸብን ንማሃሃርን ኣሎና። ኣብዬት ዝሰርሕን ዘድምዕን ሓንጎል ደቂሰባት ዝይምህዞ የብሉን።

ኣብ ናይ ሎሚ ዓለምና፣ ሰለይ ኢልና ነርክበሉ ዳሓን ደፋእ ኢልና ነርክበሉ ዝበሃሉ ጊዜ ኣይኮነን። ብፍላይ ንሕና ኤሪትራውያን ትሰንፉ ኣለኹም፤ በጃኹም እባ ክሳድ ሓዙ ኣብዛ ንቕድሚት ትሕምበብን ትውንጨፍን ዘላ ዓለም ፤ ተባሂልና እንተተሓሚና ይግባኣና እዩ። እቲ ሕሉፍ ታሪኽናን ድሕረ ባይታናን እንተ ርኢና ብዙሕ ተወዳዳሪ ብልጹነት ምሃለወና። ኣብ ጎደቦ ኣስታት ሽሕ ዝተፈላለያ መራኽብ ዕለታዊ ዝመላለሳሉ ህቡብ ቀይሕ ባሕሪ ኢና ዘሎና። እቲ መበቆልና ዝኾነ ሃገረ ኤሪትራን ከባቢኡን ብኦሪተዊ ስልጣኔ ፍሉጥ ዝነበረሉ ብዘይ ምኽንያት ኣይኮነን። ኣብቲ ስትራትጂካዊ ዝኾነ ክፋል ኣፍሪቃ ስለዝርከብ እዩ። ብብዙሕ ምኽንያታት ነዚ ተወዳዳሪ ብሉጽነትና (Competitive Advantage) ዛጊት ክንጥቀመሉ ኣይከኣልናን ዘሎና። ግን ነባ በሎም ንኢታይ በለን እንዳበልና ናይ ሰለይ ናብራ ክንነብር ብዝኾነ መልኪዒ ምኽኑይ ኣይኮነን። ኣይግድን ኣዬዋጻኣናን ድማ። ሃዬ ድኣ ነዛ ብርኽቲ መሬት ዓደቦና ዓዲ መዓርን ጸባን፣ ፈልፋሊት ዘይደርቕ ጸጋዊ ዛራን ንግበራ። እቲ መፍትሕ ብርግጽ ኣብ ኢድና እዩ ዘሎ። ተፈቲንናዶ ኣይኮናን። ናይ ኣሸሓት ዓመታት ታሪኽና ይመስክር። ነዚውን ክንገብሮን ክንዕወትሉን ክእለትን ትግሃትን ንውንን ኢና ከምህዝቢ።

ብፍላይ ንዓና ንኤሪትራውያን ኣብዚ ዘሎናዮ ጊዜ ከም ጠለብ ተክነሎጂካዊ ምረሻ ናይ ሎሚ ዓለምና ብማዕረ ንኽንኸይድ ድኣ እንታይ እዩ ዘድለዬና ዘሎ? እወ እዚ ሕቶዚ ክሕተት እዋኑ ዝጠልቦ ቀንዲ ብደሆ እዩ። በቲ ውድዓዊ መንገዲን ስነ ፍልጠታዊ መነጽርን ክረኤ ከሎ ድማ፣ ኣብ ንቑሕነት ንተክኖሎጂካዊ ፍልጠትን ትግባረን እዩ። እቲ ዘይታኣደነ ጥቕሙ ኣብ ሓፋሽ ህዝብና ክምዝሰርጽ ምግባር ድማ ኣድላዪ እዩ ። እዚ  ድማ ንተግባርዊ ንጡፍነትን ተኽእሎን ብዓቢ ዝላ ንቕድሚት የወንጭፎ። ከመይ ጌረ እዚ ብቐሊሉ ክረኸቦን ክውንኖን ክኢለ ዘሎኹ ብዝሓየለ ዓቕሚ  ዬድማዓሉ? ኣብ ምንታይ ዓውዲኸ? ዝብሉ ኣገደስቲ ሕቶታት ክንምልስ ይግብኣና። ብሓጺሩ እቲ ዘይንጹርን ዝተሓላለኸን ዘሎናዮ ዓውለማዊ ኩነታት ዝእዝዞ ክንገብር ኣሎና። እዚ ማለት ድማ ዓቕምና ከነህጥር፤ ፍልጠትና ከነደንፍዕ፤ ብልጫታትና ክንዕቅብ ከምኡውን ከነስብሕ፤ ጉድለታትና ከነውሕድ ወይ ከነማህምን (marginalize)፤ መጻኢ ዕድላትናን ጥቕምታትናን ብዝግባእ ክንምዝምዝ ኣሎና ማለት እዩ። እዚ ምግባር ድማ ነቲ ምዕባለ ዘምጽኦ ተክኖሎጂ በቲ ክውንነታዊ ትግባሬኡን ዝያዳ ከርብሓና ዝካኣለሉ መንገዲን ኣብ ወልቃዊ ኮነ ማሕበራዊ መኣዲታት ብእንኽእለሉ መሃዝነታዊ መንገዲ ክንስልጥነሉን ክንረብሓሉን ይሕግዘና። እንታይ እዩ ዘድልየና ዘሎ ኢልና ለይትን መዓልትን ክንሰርሕን፤ ክንውጥንን፤ ከምኡውን ከነድምዕን ግድነታዊ ዕለታዊ ተግባርና ክኽውን ኣሎዎ። ። ነዚ በቲ ዝጸፈፈን ዝተዓጻጸፈን መንገዲ ከነተግብር ድማ እንታይ ረቛሒታት ዬድልዩና ኢልናውን  ኣብ ክሊ ነብሰ ብዱህነት ክንሓስብን ውልቃዊ ተራና ነድማዓሉ ኩነታት ክንፈጥርን እቲ ዝዓበዬ ሃገርዊ እጃምና ክኸውን አሎዎ። ብቑዓት ተዓጻጸፍትን ንኽንከውን፤ ረብሓታትና ንከነውሕስ፤ ተወዳዲርና ጸብለልትነት ንኸነርኢ ብዙሓት ረቛሒታት ብዝሰፍሔን ዝጠንከረን ሜላታት ክንብድህ ይግባኣና። ነዚ ናይ ተክኖሎጂካዊ ተጠቃምነት፤ ነወነዝፎ ጉዳይ እውን ኣይኮነን። እቲ ናይ ነፍሲ ወከፍ ልዑል ብቕዓትን ኣስተዋጽኦን ተድሚሩ ሃገራዊ ብቕዓትን ዕብየትን ክምዝፈጥር ክንርዳእ ኣሎና።

ሎሚ ኣብ ዝማዕበላ ሃገራትስ ይትረፍ ኣብ ብዙሓት ሃገራት ኣፍሪቃ እኳ እቲ አብ ርሑቕ ገጠራት ከይተረፈ መርበብ ኢንተርነት ዘይኣተዎ ኣዝዩ ውሑድ እዩ እንተበልኩ ኣየጋነንኩን። ሓደ ከነስትውዕለሉ ዝግባኣና ግን ኣሎ። ኣብቲ ከም ማይ ባሕሪ ዝምብዝሑ ውህሉል ሓብሬታ ኢንተርኔት ኣዝዩ ብዙሕ ዘዬድሊን ጐዳእን ዝኾነ ሓበሬታን ተርእዮታትን ስለዝሎ፣ ብጥንቃቐን ብውሕልነትን ክንጥቅመሉ ይግባኣና። ብፍላይ ንመንእሰያት ደቅናን ኣሓትናን ኣሕዋትናን ብዝግባእ ክንመኽሮምን፣ ከነለብሞምን ክንምህሮምን ከምኡውን ክነንቀሖምን ይግባኣና እዩ። ርኣዩዎ‘ ሞ እቲ ዘሎና ጊዜ፣ ውሱን እዩ። ኣብ ሰሙን 168 ሰዓታት እዩ ዘሎና ንኹልና። እቲ ፍልልይ ድማ ከመይ ነድማዓሉ እዩ። ንኣብነት ከም በዓል ሲንጋፖር ዝኣመሰላ ኣብነት ናይ ስልጣኔ ታኣምራታዊያን ወይ ኣናብር፣  ኣብ ሓጺር ጊዜ ካብቲ ዝነበራሉ ድኽነትን ትሑት ምዕባሌኣዊ ደረጃን ወጺኤን ኣብ ዓርሞሸሽ ስልጣኔኣዊ ደረጃ ክበጽሓ ዝኽኣላ ድማ ብውሕሉልን ሓፋሽ ኣሳታፊን ምሕደራ ብምትእትታውን ንዝትዋህበንን ዝሎወንን ጊዜ ብግቡእ ብምጥቃምን እዩ ካልእ ተኣምራታዊ ምኽንያት ዬብሉን።

ብምኽንያት ወንጫፊ ምዕባለ መራኸቢ ተክኖሎጂ፣ ኩሉ መዳያዊ ስነፍልጠትን መሃዝነታዊ ኣሰራርሓ ብልሓታትን ናብ ዩኒቨርሲታት ከድካ ጥራይ ኣይኮነን ዝርከብ። ዕድመ  ንሓበሬታዊ ተክኖሎጂ፣ ስነፍልጠት ካብ ዝኾነ ጊዜ ንላዕሊ ሓሲሩ እዩ። ኣብ ዝኾን ቦታን ጊዜን ኮንካ ክትረኽቦ ዘጸግም ኣይኮነን። እቲ ቀደም ኣቦታትናን ኣዴታትናን (ከም ባዓል ኣቦይ)  ላዕለዋይ ትምህርቲ ንምስናቕ ናብ ሃገራት ሰሜን ኣሜሪካን ኣውሮጳን ዝትጓዕዝሉ፣ ሎሚ ብመርበብ ኢንተርነትን ካልእ ሓቤሬታዊ መሳለጥያት ኣቢሉ ናብ ነፍሲ ወከፍ ሰብ ብቐሊሉ ይበጽሕ ኣሎ። ኣብዬት ብፍላይ ንሕና መንእሰያት ወለዶ ከመይ ዝበለ ስቡሕን ጽቡሐን ዕድል እዩ ዘሎና? እቲ ዝድለ ድማ እቲ መሳለጥያታት ምዝርጋሕን ምውህሃድን እዩ ። ንኣብነት ኣብዚ ጊዜ ኢንተርነትን ካሎኦት ናይ ናይ ሓብሬታን ርክባትን መሳለጥያታት ኣብ ብዙሕ ዓውድስራሓት ቁጠባ ይኹን ማሕበራዊ ናብራ መዳርግቲ ዘይብሉ ኣግልግሎት ይህቡ ኣሎው። ሳላ እዚ ዘይተኣደነ ተክኖሎጂካዊ ጸጋታትን ተኸእሎታትን፣ ዝኾነ ብምያው ፍልጠትን ክእለትን ክምዕብል ዝደሊን ዝግደስን ሰብ ብዙሕ ዕድላት ክምዘሎዎ እዩ ብንጹር ዝእምት። ስለዚ ነዚ ዘመን ዘምጸኦ ፈጣን ውጽኢት ዓውሎማዊ (ግሎባል) ምዕባለ ብግቡእን በቲ ዝድል መቓንን ክንጥቀመሉ ክንክእል ኣሎና። ትግሃት፣ ተባላሓትነት፣ ዘይተኣደነ ድልዬት ከምኡውን ወሳንነት ጥራይ እዩ ዘድልዬና። እቲ ዘገርም ድማ ቅድሚ ቁሩበ ዓሰርተታት ዓመታት ሚልዮናት ከፊልካን ምህርታዊ ጊዜኻ ሰዊእካ ዝርክቡ ወይድማ ዝቕሰሙ ዝነበሩ ስነ ፍልጠታት፣ ሞያታት ከምኡውን ተኽእሎታት፣ ሎሚ ኣብ ኣብ ኩሉ ትዘርጊሖም ይርከቡ ኣሎው። እቲ ዝድለ ድማ ብተዛማዲ ብውሕድ ወጻኢታት ኮምፕዩተርን ተዛማዲ ናውትን ወኒንካ፣ ዋይ ፋይ (ወይ ኢንተርነት) ምትእትታው አዩ። ነዞም ኣብ ወጻኢ ሃገራት ብፍላይ ኣብተን ምዕቡላት ሃገራት እንንብር ድማ ዘጸግመና ኣይኮነን። እቲ እንኮ ክንገብሮ ዘሎና ድማ ነቲ ዘሎና ግዜ ብግቡአ ምጥቃምን ምምሕዳርን እዩ፤

እዚ ንእሽቶ ክፋል ስነጽሑፍ ካብቲ ብነብስሄር መንእሰይ ዮሓንስ መንግስተኣብ ኣብ ዩኒቨርሲቲ ተማሃራይ ከሎ ካብ ዝገብሮ “ዳግማይ ክፍጠር አቲ ነብሪ፡ ድግማ ዕውት ቁጠባዊ ምዕባለ ሲንጋፖር ኣብ ኤሪትራ (Recreating the Tiger: Replicating the Economic Success of Singapore in Eritrea) ብዝብል አርእስቲ ንኡድ ምርምራዊ ስራሕ ዝተወስደ እዩ። ዮሓንስ ኣብ ሽዊት ዕድሜኡ ካብዛ ዓለም ብሞት ተፈልዩ (ዝተወልደሉ ሕዳር 08, 1992 - ዝዓረፈሉ ጥቅምቲ፣ 09,2015)። ተርጓሚ ወላዲኡ ዶ/ር መንግስተኣብ ተስፋዮሓንስ።"

ግዳም ሓደር ስደተኛ

ግዳም ሓደር ኮይነ ስደተኛ ዕረፍቲ ዘይፈልጥ ድርብ መክረኛ
ፋሕተርተርተር ከዬቋርጽ ክውደስን  ክባሃልን ብሉጽ ጻዕረኛ 
ብዘይ ገደብ ይውፈ ናብዚን ናብትን ይጓዓዝ  ከም መጽዓኛ

ናብራይሲ ብቐንዱ መሪር ቃልሲዩ ዝበዝሖ ላዕልን ታሕትን
ኣብዘዝኽድኩዎ ይለፍዕ ይዕሰብ ክባሃል ዝያዳ ንፉዕን ሓላልን
ካን ንዓይስ  ግደይ ኮይኑ ክሓልፍ   ብሓባጥን ጎባጥን
ግዳይ ስደት ኮይነ የሕልፎ ኣለኹ ኣዋርሕን ዓመታትን

ዓንኬል ናይ ስደት ክባብ እያ ክም እትዘውር ምሬት
ዘቑጸልጽለት ዘለላ ወይኒ ትመስል ሕልማዊት መቐረት
ናብኩሉ ቦታ  ኬድካስ መለሳ ዬብላን ንሳ አያ ዝመረረት

I am an Eritrean

By Yohannes Mengsteab (1992-2015)

I am an Eritrean
Not because I was born there
But because my heart beats with Eritrea’s
I am an Eritrean
Not because my skin is black
But because my mind is engaged by Eritrea
I am an Eritrean
Not because I live on its soil
But because my soul is at home in Eritrea

When Eritrea weeps for her children
My cheeks are stained with tears
When Eritrea honours her elders
My head is bowed in respect
When Eritrea mourns for her victims
My hands are joined in prayer
When Eritrea celebrates her triumphs
My feet are alive with dancing

I am an Eritrean
For her blue skies take my breath away
And my hope for the future is bright
I am an Eritrean
For her people greet me as family
And teach me the meaning of community
I am an Eritrean
For her wildness quenches my spirit
And brings me closer to the source of life

When the music of Eritrea beats in the wind
My blood pulses to its rhythm
And I become the essence of music
When the colours of Eritrea dazzle in the sun
My senses drink in its rainbow
And I become the palette of nature
When the stories of Eritrea echo round the fire
My feet walk in its pathways
And I become the footprints of history

I am an Eritrean
Because she is the cradle of our birth
And nurtures an ancient wisdom
I am an Eritrean
Because she lives in the world’s shadow
And bursts with a radiant luminosity
I am an Eritrean
Because she is the land of tomorrow
And I recognize her gifts as sacred